20.03.2021-Sevim Bakar/Malta
Malta sürgünleri, İstanbul’un işgali sonrasında, 1919-1920 yıllarında işgal kuvvetlerince tutuklanarak bir İngiliz sömürgesi olan Malta’ya sürülen 145 Türk devlet adamı, asker, idareci ve aydın için kullanılan terimdir.
Mondros Ateşkes Antlaşması ile başlayan süreçte Ermeni kırımı iddiaları ile tutuklanan bu kişiler haklarında delil bulunmaması ve kırım olarak nitelendirilebilecek bir bulguya erişilememesi sebebiyle tutuklulukları sona erer ve ülkelerine iade edilirler.
Müttefiklerin hazırladığı listelerde Mustafa Kemal’in de adı vardır. İngiliz haber alma subayı Yüzbaşı Hoyland’ın 28 Şubat 1919 da hazırladığı Mustafa Kemal ve yaveri Cevat Bey (Gürer), Yarbay Kel Ali (Çetinkaya), Halil Paşa, Kazım Karabekir Paşa, İsmet Bey (İnönü) ve çok sayıda subayın adının yer aldığı liste 12 Nisan 1919 günü bir yazıyla İngiltere Dışişleri Bakanlığına iletilir. Listenin çokluğu, öncelik sırası ve Damat Ferit Paşanın Mustafa Kemal’e güveni erken tutuklamayı önler.
Tutuklananlardan Ziya Gökalp sorgulamada mahkeme heyetine gürler. “Milletime iftira etmeyiniz. Türkiye’de bir Ermeni Kırımı değil bir Türk-Ermeni vuruşması vardır. Bize arkadan vurdular bizde vurduk.” der.
İngilizler sürgünleri üçe ayırırlar.
– Siyasi suçlular
– Sürgün, yağma ve kırma suçları
– İngiliz savaş tutsaklarına kötü davranmakla suçlananlar
Amerikan istihbaratından haklarında delil olabilecek ne kadar bilgi belge varsa isterler. Fakat suçlamalarla ilgili hiçbir delil ya da belge bulamazlar.
Sonunda 23 Ekim 1921’de İngilizlerle bir anlaşma yapıldı. Anadolu’daki İngiliz tutsaklarına karşılık Malta’daki bütün sürgünler serbest bırakıldı. İngilizler, sürgünleri iki gemiyle geri geri getirdiler. Tutsak-sürgün değiş tokuşu, 1 Kasım 1921 tarihinde İnebolu Limanı’nda yapıldı. Rauf Bey’le birlikte 48 sürgün İnebolu’da Mustafa Kemal Paşa’nın “Hoş geldiniz” telgrafını aldılar ve üç gün dinlendikten sona Ankara’ya gelerek Millî Mücadeleye kaldıkları yerden devam ettiler.
Tutuklananlardan bazıları dönüşte neler yaptı inceleyelim:
Ali İhsan Sabis Paşa: 29 Mart 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2667.
Tutuklanmadan önceki görevi: Mirliva, Eski 6. Ordu komutanı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü Batı Cephesi 1. Ordu Kumandanlığına atandı ancak Cephe Komutanı Albay İsmet Bey ile anlaşmazlık çıkardığından Büyük Taarruz öncesi görevinden alındı ve emekliye ayrıldı.
Ahmet Muammer Cankardeş: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2719.
Tutuklanmadan önceki görevi: Eski Sivas ve Konya Valisi, Sivas Mebusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Ankara tarafından önce Sivas Mutasarrıflığına atandı, ardından Sivas Milletvekili oldu.
Dr. Fazıl Berki Tümtürk: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2698.
Tutuklanmadan önceki görevi: Eski Çankırı Mebusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Cumhuriyet döneminde Kızılay Yönetim Kurulu üyeliği yaptı.
İsmail Canbulat: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2692.
Tutuklanmadan önceki görevi: İttihatçıların Emniyet Umum Müdürü, İstanbul Şehremini ve Dahiliye Nazırı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü İstanbul Milletvekili olarak TBMM’ye katıldı. Ancak o yoldaşları gibi şanslı değildi, 1926 İzmir Suikastı Davası’nda mahkûm olup idam edildi.
Mehmet Sabit Sağıroğlu: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2686.
Tutuklanmadan önceki görevi: Harput (Elazığ) Valisi
Malta dönüşü yaptığı iş: TBMM’nin Erzincan Milletvekilliği ile ödüllendirildi.
Mithat Şükrü Bleda: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2693.
Tutuklanmadan önceki görevi: Eski Maarif Nazırı, Burdur Mebusu, İttihat ve Terakki Umumî Katibi
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü Mustafa Kemal’in birlikte çalışma teklifini reddederek İzmir’e yerleşti ve ticaretle uğraştı. 1926 İzmir Suikastı Davası’nda yargılanıp beraat ettikten sonra yine Mustafa Kemal’in önerisi ile Sivas’tan bağımsız milletvekili seçildi. Mustafa Kemal eğer Sivas’tan milletvekili seçilemezse tüm Sivas seçimlerini iptal ettireceğini söyleyerek kendine güvence vermişti. 1950’ye kadar dört dönem milletvekilliği yaptı..
Şükrü Kaya: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2738.
Tutuklanmadan önceki görevi: Mülkiye Müfettişi-Muhacirin ve Aşairin Müdürü
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta’dan kaçtıktan sonra bir süre İtalya ve Almanya’da kaldı. Türkiye’ye dönüşünden sonra Lozan’a giden heyete katıldı. İzmir Belediye Başkanlığı yaptı. 1923’te Menteşe (Muğla) Milletvekili oldu, 1924’ten Mustafa Kemal’in ölümüne kadarki dönemde Tarım, Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları yaptı.
Veli Necdet Sünkıtay: 28 Mayıs 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2687.
Tutuklanmadan önceki görevi: Dahiliye Nazırlığı Müsteşarı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü resmî göreve atanmadı, ticarete atıldı.1937’de Ankara Ticaret Odası Başkanlığı’nı yaptı.
Ali Münif Yeğena: 21 Eylül 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2762.
Tutuklanmadan önceki görevi: 1913-1915’te Nafıa Nazırı, 1915-1916’da Lübnan Valisi, 1918’de İTC’nin (İttihat ve Terakki Cemiyeti) Merkez Komitesi üyesi
Malta dönüşü yaptığı iş: Cumhuriyet’in ilanından sonra Seyhan (Adana) Belediye Başkanı, daha sonra Mersin ve Seyhan Milletvekili oldu.
Halil Menteşe: 21 Eylül 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2760.
Tutuklanmadan önceki görevi: İttihat ve Terakki döneminin Meclis-i Mebusan Reisi, Dahiliye, Adliye ve Hariciye Nazırı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü devlet katında görev almadı. 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) kuruluşuna katıldı. 1926’da İzmir Suikastı Davası’nda yargılandı, beraat etti. 1931’de CHP’nin bağımsız adayı olarak İzmir’den milletvekili oldu. 1948’e kadar milletvekilliğini sürdürdü.
Kara Kemal: 21 Eylül 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2761.
Tutuklanmadan önceki görevi: İTC’nin Merkez Komitesi üyesi, İaşe Nazırı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü İTC’yi yeniden canlandırmaya çalıştı. 1926’da İzmir Suikastı Davası’nda gıyabında idama mahkûm oldu. Yakalanacağını anlayınca intihar etti veya öldürüldü.
Ziya Gökalp: 21 Eylül 1919’da tutuklandı. Tutukluluk No: 2759.
Tutuklanmadan önceki görevi: Ergani Mebusu, Darülfünûn Hocası, Yazar
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta sürgünlüğü dönemde ailesiyle yaptığı mektuplaşmalar daha sonra Limni ve Malta Mektupları adıyla kitaplaştırılmıştır; söz konusu kitap Malta sürgünlerinin orada geçirdikleri hayat şartlarıyla ilgili elimizdeki tek eserdir.
Hasan Tahsin Uzer: 22 Mart 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2773.
Tutuklanmadan önceki görevi: Eski Şam ve Erzurum Valisi
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşünde sırasıyla İzmir, Ardahan, Erzurum ve Konya Milletvekili olarak Meclis’e girdi. 1935’ten vefat ettiği 1939’a kadar CHP’nin ‘Olağanüstü Hal Valiliği’ olan 3. Umumi Müfettişlik görevinde bulundu.
Kara Vasıf Bey: 22 Mart 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2778.
Tutuklanmadan önceki görevi: Karakol Cemiyeti’nin kurucusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Milli Mücadele’ye Sivas Milletvekili olarak katıldı ancak Mustafa Kemal’le ters düşerek 1926 İzmir Suikastı Davası nedeniyle idam edildi.
Ali Çetinkaya: 27 Mart 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2789.
Tutuklanmadan önceki görevi: Miralay, Eski Afyon Mebusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Kel Ali Cumhuriyet döneminin ünlü İstiklal Mahkemesi’nin başkanı ve Nafıa Vekili’ydi.
Enis Avni Aka Gündüz: 27 Mart 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2791.
Tutuklanmadan önceki görevi: Yazar-İTC Üyesi
Malta dönüşü yaptığı iş: Cumhuriyet döneminde Aka Gündüz adını aldı ve 1932-1946 arasında milletvekilliği yaptı.
Mehmed Eczacıbaşı: 27 Mart 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2790.
Tutuklanmadan önceki görevi: Erzincan’ın önemli ailelerinden birine mensup, İTC üyesi Binbaşı Eczacı
Malta dönüşü yaptığı iş: Mehmet Bey, Cumhuriyet döneminin ünlü Eczacıbaşı firmasının kurucusu olacaktı.
Mustafa Reşat Bey: 31 Mayıs 1920’de tutuklandı.
Tutuklanmadan önceki görevi: 1915’te İstanbul Siyasi Polis Müdürü, 197-1918’de Çankırı ve Bolu Mutasarrıfı
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü sırasıyla Tokat Mutasarrıflığı, Mülkiye Müfettişliği, Adana Valiliği, Şûra-yı Devlet (Danıştay) Reisliği, İzmir Milletvekilliği, CHP İstanbul İl Başkanlığı yaptı.
Mustafa Abdülhalik Renda: 7 Haziran 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2792
Tutuklanmadan önceki görevi: Tehcir döneminin Bitlis ve Halep Valisi, Talat Paşa’nın kayınbiraderi, 1917’de kısa süreli Dahiliye Nezareti Müsteşarlığı yapan, Bitlis ve Halep’teki Ermeni katliamlarından sorumlu olarak sürgün edildi.
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü Çankırı Milletvekilliği, İzmir Valiliği, 1924-1930 yılları arasında Maliye, Milli Savunma Bakanlıklarında bulundu, Bahriye Bakanlığı’na vekalet etti.1935’te TBMM Başkanlığı’na seçildi, 1946’ya kadar bu görevi yürüttü. Ardından Hasan Saka Hükümeti’nde Devlet Bakanlığı yaptı.
Ali Cenani: 13 Haziran 1920’de tutuklandı. Tutukluluk No: 2793.
Tutuklanmadan önceki görevi: Eski Halep ve Antep Mebusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşünde milletvekilliği ve 1924-1926 arasında Ticaret Vekilliği yaptı.
İlyas Sami Bey: 19 Ağustos 1920’de tutuklandı.
Tutuklanmadan önceki görevi: Muş Mebusu
Malta dönüşü yaptığı iş: Malta dönüşü sırasıyla Muş ve Bitlis Milletvekili oldu.
Süleyman Necmi Selman: 19 Ağustos 1920’de tutuklandı.
Tutuklanmadan önceki görevi: Samsun Mutasarrıfı
Malta dönüşü yaptığı iş: 1923’te Kastamonu Valisi oldu ardından Samsun Milletvekili olarak TBMM’de görev aldı
Galatalı Şevket Bey: Tutukluluk No: 2810
Tutuklanmadan önceki görevi: Miralay, Karakol Cemiyeti Reisi
Malta dönüşü yaptığı iş: Ticarete atıldı
Kaynaklar: Web Archive; Belgesel Tarih; Atatürk Ansiklopedisi
